Mae rhaglen wedi ei arwain gan Lywodraeth Cymru, gyda Phrifysgol Bangor yn un o'r prif bartneriaid, i brofi dŵr gwastraff ar gyfer COVID-19 erbyn hyn yn medru cynnal profion am glefydau trosglwyddadwy ac yn cydweithio ag ysbytai.
Mae’r rhaglen yn darparu data hanfodol ar nifer yr achosion o’r coronafeirws yn y gymuned a bydd ychwanegu’r safleoedd allweddol hyn a chlefydau trosglwyddadwy ychwanegol at y gwaith monitro sydd eisoes ar waith ar draws byrddau iechyd ac awdurdodau lleol Cymru er mwyn dyfnhau’r mewnwelediad a’r wybodaeth leol sydd ei angen wrth wneud penderfyniadau iechyd cyhoeddus.
Datblygodd gwyddonwyr o Brifysgol Bangor y broses o brofi dŵr gwastraff ar gyfer COVID-19 i ddechrau, a defnyddiwyd y gwaith hwn, a wnaed mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru, Prifysgol Caerdydd, Dŵr Cymru a Hafren Dyfrdwy, i ganfod yn gynnar y don Omicron ar draws Cymru.
Yn ogystal â phrofi ar gyfer SARS-CoV-2 ac amrywiadau eraill, mae'r tîm bellach wedi sefydlu dulliau ar gyfer profi am firysau eraill o ddiddordeb, gan gynnwys Polio, norofeirws a bygiau stumog eraill, ffliw a'r firws anadlol RSV ac ymwrthedd gwrthficrobaidd.
Y cam nesaf yn natblygiad y rhaglen yw i’r partneriaid presennol gydweithio’n agos ag Iechyd Cyhoeddus Cymru i fonitro dŵr gwastraff mewn naw ysbyty yng Nghymru ac i ehangu’r wyliadwriaeth o firysau Polio ar ôl canfod firws polio sy’n deillio o frechlyn yn Llundain yn gynharach eleni.
Y bwriad fan hyn yw cael darlun cystal ag y gallwn o be sy'n digwydd. Mae profi lleoliadau penodol, fel ysbytai, yn golygu ein bod ni’n medru ceisio amddiffyn iechyd pobl yn well ar y rheng flaen yn ogystal â gweld pa bathogenau newydd a allai fod yn dod i mewn i'r wlad. Gallai profion mewn cynulliadau torfol fel gŵyl hefyd roi syniad inni o ba mor bwysig yw’r rhain o ran trosglwyddo clefydau.
Dywedodd yr Athro Andy Weightman o Ysgol y Biowyddorau a Sefydliad Ymchwil Dŵr Prifysgol Caerdydd, sy’n cyd-arwain y rhaglen: “Mae ehangu Rhaglen Monitro Dŵr Gwastraff Cymru i fonitro ymwrthedd gwrthficrobaidd (AMR) yn ddatblygiad newydd allweddol. Mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi datgan bod AMR yn un o'r 10 bygythiad iechyd byd-eang mwyaf sy'n wynebu dynoliaeth: mae'n bygwth ataliad a thriniaeth ystod gynyddol o heintiau a achosir gan ficro-organebau yn effeithiol. Bydd ein rhaglen estynedig newydd yn helpu i frwydro yn erbyn y bygythiad hwn drwy ganiatáu inni fonitro’r baich AMR er mwyn deall yn well sut mae genynnau ymwrthedd gwrthficrobaidd a’r microbau sy’n eu trosglwyddo yn ymledu yn ein cymunedau.”
Ychwanegodd Joe Shuttleworth, Uwch Ymgynghorydd Digidol Arup, “Mae dadansoddi dŵr gwastraff yn rhoi darlun gonest o iechyd cymuned. Mae’n ddarn hollbwysig yn y pos o gefnogi iechyd y cyhoedd – os yw’r data a’r mewnwelediadau’n cael eu darparu i’r bobl iawn, yn y ffordd gywir, ac ar yr amser iawn. Y cam pwysig nesaf ar ein taith yw edrych y tu hwnt i COVID-19, gan ddefnyddio’r dull hwn i helpu i baratoi Cymru ar gyfer heriau iechyd y cyhoedd yn y dyfodol.”
Dywedodd Meng Khaw, Cyfarwyddwr Cenedlaethol Diogelu Iechyd a Gwasanaethau Sgrinio, Iechyd Cyhoeddus Cymru:
“Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn falch iawn o fod yn gweithio gyda’n partneriaid i ehangu gallu gwyliadwriaeth dŵr gwastraff ledled Cymru. Bydd y wyliadwriaeth hon yn hanfodol i’n galluogi i fonitro ac ymateb yn gyflym i ddigwyddiadau sy’n dod i’r amlwg ac achosion o glefydau trosglwyddadwy, ac yn dyfnhau ein dealltwriaeth o ymwrthedd gwrthficrobaidd, gan ein helpu i ddiogelu a gwella iechyd a lles pobl Cymru. Roedd monitro dŵr gwastraff yn hanfodol i ganfod presenoldeb poliofeirws yn Llundain, a nawr bydd Cymru hefyd mewn sefyllfa i adnabod hyn a chlefydau eraill sy’n dod i’r amlwg i gymryd camau cynnar.”
Mae data dŵr gwastraff wedi bod yn allweddol i’n helpu i ddeall sut mae’r firws COVID-19 wedi addasu dros amser ac wedi rhoi data allweddol i ni, sydd wedi ein galluogi i olrhain y firws trwy ein cymunedau.
“Bydd ehangu monitro i’r safleoedd allweddol hyn ac ymchwilio i firysau y tu hwnt i COVID-19 yn rhoi mewnwelediad hyd yn oed yn fwy gwerthfawr inni, gan lywio sut yr ydym yn ymateb i glefydau trosglwyddadwy a’n helpu i amddiffyn y rhai hynny sy’n fwyaf agored i niwed.
Mae monitro dŵr gwastraff yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am lefelau COVID-19 yn ein cymunedau. Ehangu’r nifer o safleoedd ac ymchwilio i glefydau trosglwyddadwy eraill yw’r cam nesaf wrth i ni ddatblygu’r data ac ehangu ein dealltwriaeth hyd yn oed ymhellach. “Rydym am barhau i ddefnyddio monitro dŵr gwastraff fel rhan allweddol o’n harfdy yn erbyn COVID-19, yn ogystal â defnyddio ei botensial i fonitro firysau fel y ffliw ac ymwrthedd gwrth-ficrobaidd yn y dyfodol.
